Kausaban

Samtang nagkadugay, nagkaanam na ug kawala ang mga lumadnon nga mga batasan diri sa atoang mga kalumaran nganhi sa rehiyon sa Dabaw. Gikan pa sa pagsakop sa atoa sa mga Katsila atong 1570, daghan na gayud ang nanahimong kausaban sa kinabuhi sa mga lumad ilabi na diri sa atoang dapit. Gikan sa pagsinina, panghuna-huna o pamatasan sa mga tawo, murag dili na gayud mao sa sinugdanan. Sanglitanan, kana bang “pag-amen” o kanang gi-nganlan sa mga tagalog pa og, “mano po lolo,” dili man kana apil sa kustombre sa mga lumad o mga Bagobo. Kining pag-amen o kining pag-mano, bag-o na ni siya nga pagpaila nga batasan nga naandan sa mga kristiyanos. Og boot natong huna-hunaon, kining pag-amen adunay kalambigitan sa mga ritwal sa mga Romano Katoliko nga mag-amen sa mga hari, emperador, obispo o santo papa ngadto sa nasod sa Europa. Nagpahulagway lamang kini nga masunoron ang mga kristiyanos sa mga lider nga nangulo kanila. Mao bitaw nga gitawag silang mga “sakop sa imperyo sa Katoliko Romano”. Kon sa Ingles pa, “subjects of the Roman Catholic empire”. Kinahanglan gayud sila magpakita og ilahang kamaunongon sa ilahang mga amo. Ang pag-amen o pagduko ba ang nanahimong sukaranan sa ilahang pagka-lungsoranon.

Pero sukuahi kini sa atoang naandan diri ilabi na sa tradisyong lumad. Ang naandan sa mga lumad kanang pagtawag og, “Apo” dayon isumpay ang ngalan sa Datu o kon kinsa bang tiguwang sa barrio o poblacion. Ma-babaye ba o lalake ang gitawagan. Ang sistema sa paggawi sa “Apo” maoy naghatag og pagtahud sa niining mga tawhana.

Kaniadto usab, sa wala pa kita nanahimong koloniya sa Espana og Amerika, aduna pa og maayong pagtagad o paminaw ang mga kabatan-onan sa mga katiguwangang lumad o sa gitawag nga mga buyyag sa mga bagobo. Apan karon, sa panahon sa maka-modernong mga butang og kinaiya, hinay-hinay ng kawagtang ang mga maayong pamatasan sa pagtinahod og pagpaminaw. Dili kay sama kaniadto, maminaw pa sila sa mga pagtulon-an sa ilahang mga katiguwanggan. Mga mahinungdanon nga pagdiskursohanay, hisgutanong kasaysayan, apil na ang uwahingan (mythical stories) sa mga bagobo. Karon, ang maestro og libro naman hinuon ang ilahang paminawon.  Og labot pa, telebisyon, radyo og komiks na lamang ang pirmi nilang atubangon sa matag-adlaw. Unya, ang matang sa edukasyon karon mapribado man o mapubliko, wala na magahatag ug pagtagad sa mga lokal nga mga kasaysayan o “indigenous history”. Mga langyaw nga kaalam na lamang ang kanunay iduso sa atoang mga tulunghaan, og wala na kini gilabot kaayo ang pang kaugalingon.

Murag timailhan kini sa pagbag-o sa atoang kalibutan. Dili lang kay kita ang nakasinati niining pagusab-usab. Apil na pud kining mga nasod nga nanahimong koloniya sa Amerika, Espana og Briton, nga mga makakagahum nga nasod sa tibuok kalibutan. Kining mga nasura nga gisakop, apil na ang Indonesia, Malaysia, Cambodia, South America, India og bisan Hawaii. Pila ka libo na ang mga kinabuhing nausik mahitungod sa pagpanalipod sa mga katungod sa mga lumulupyo niining mga nasura. Wala pay labot ang mga naapil og kamatay sa una og ikaduhang gubat sa kalibutan. Sa ulahi, tungod sa pagsakop sa kining mga nasura, giusab sa mga “koloniyal nga puwersa”o “colonial powers” ang mga kapalaran sa mga nasod na gisakop.

Masulob-on gayud kaayo ang kapalaran sa mga sinikop. Mouyon uyon na lamang sila sa mga mananaug nga lumalangyaw tungod sa kahadlok. Gawas pa niini, napugos nalang pud sila sa pagdawat sa mga butang nga wala nay kalabutan sa ilahang kaugalingong kultura og mga kinaiya. Many of them were forced to learn the language and ways of their colonizers, but worse, they have even learned to shun what was originally their own. Thus, many of them adopted the ways of their conquerors. They have, so to speak, had become strangers to their own land and to their own culture. Sa laktod nga pagkasulti, nanahimo na silang mga dumoduong o estranghero sa ilahang mga kaugalingon.

Tinuod, nanahimong kabulahan ang modernong panimuyo og edukasyon sa katawhan, ilabi na sa usa ka nasod nga nasikop sa mga dagkong puwersa, sama sa Pilipinas. Apan dili gihapon mamahimong pagpangatarungan ang pagkabiya sa mga gikabilin sa atoang mga apuhan sama sa mga naandan nga mga kustombre o kinaiya nga gikausik nila ug panahon, paningkamut og kinabuhi.  Ilabi na kadtong mga panahon sa pakigbisog og pakiggubat sa mga kolonyal nga puwersa.

Nahinumdom ko sa giingon ni Jose Rizal. Matud pa niya, nga bilihon gayud ang pagdasig sa atoang nasyonalismo pinaagi sa pagpag-amping sa kaugalingon, og paglikay sa mga langyaw nga mga butang nga makadugmok og makapaguba sa atoang nasod. Kon sa Ingles, “Aspire to be a nation by conserving what is your own. Should you seek to occidentalize your customs, you seek suicide, the destruction of your nationality, the annihilation of your fatherland.”

Sa katapusan, ako na lamang gihangyo sa akoang mga kaigsoonang lumad, ilabi na kadtong mga kabatan-onan nga makatungtong na og mga modernong tulunghaan, nga manimbasog gihapon sa pag-amping sa inyohang mga kaugalingon, kay dili na baya mabalik ang lakang sa panahon. Tun-i gihapon ninyo ang mga kustombre sa atoang mga apuhan og isugakod gayud nato kutob sa mahimo ang kahibulongan sa atoang matahum nga kultura. Kitang tanan, adunay katungdanan nga magpatunhay sa mga butang nga gikabilin kanato.

Kalinaw.